Bhagavatprasūtirnāma prathamaḥ sargaḥ
Technical Details
buddhacarita
CANTO 1
aikṣvāka ikṣvākusamaprabhāvaḥ
śākyeṣvaśakyeṣu viśuddhavṛttaḥ|
priyaḥ śaraccandra iva prajānāṃ
śuddhodano nāma babhūva rājā||1||
tasyendrakalpasya babhūva patnī
dīptyā narendrasya samaprabhāvā|
padmeva lakṣmīḥ pṛthivīva dhīrā
māyeti nāmnānupameva māyā||2||
sārdha tayāsau vijahāra rājā
nācintayadvaiśravaṇasya lakṣmīm|
tataśca vidheva samādhiyuktā
garbha dadhe pāpavivarjitā sā||3||
prāggarbhadhānnānmanujendrapatnī
sitaṃ dadarśa dviparājamekam|
svapne viśantaṃ vapurātmanaḥ sā
na tannimittaṃ samavāpa tāpam||4||
sā tasya devapratimasya devī
garbheṇa vaṃśaśriyamudvahantī|
śramaṃ na lebhe na śucaṃ na māyāṃ
gantuṃ vanaṃ sā nibhṛtaṃ cakāṅkṣa||5||
sā lumbinī nāma vanāntabhūmiṃ
citradrūmāṃ caitrarathābhirāmām|
dhyānānukūlāṃ vijanāmiyeṣa
tasyāṃ nivāsāya nṛpaṃ babhāṣe||6||
āryāśayāṃ tāṃ pravaṇāṃ ca dharme
vijñāya kautūhalaharṣapūrṇaḥ|
śivāt purād bhūmipatirjagāma
tatprītaye nāpi vihārahetoḥ||7||
tasminvane śrīmati rājapatnī
prasūtikālaṃ samavekṣamāṇā|
śayyāṃ vitānopahitāṃ prapede
nārīsahasrairabhinandyamānā||8||
tataḥ prasannaśca babhūva puṣya-
stasyāśca devyā vratasaṃskṛtāyāḥ|
pārśvātsuto lokahitāya jajñe
nirvedanaṃ caiva nirāmayaṃ ca||9||
ūroryathaurvasya pṛthośca hastā-
nmāndhāturindrapratimasya mūrdhnaḥ|
kakṣīvataścaiva bhujāṃsadeśā-
ttathāvidhaṃ tasya babhūva janma||10||
krameṇa garbhādabhiniḥsṛtaḥ san
babhau cyutaḥ khādiva yonyajātaḥ|
kalpeṣvanekeṣu ca bhāvitātmā
yaḥ saṃprajānansuṣuve na mūḍhaḥ||11||
dīptyā ca dhairyeṇa ca yo rarāja
bālo ravibhūmimivāvatīrṇaḥ|
tathātidīpto'pi nirīkṣyamāṇo
jahāra cakṣūṃṣi yathā śaśāṅkaḥ||12||
sa hi svagātraprabhayojjvalantyā
dīpaprabhāṃ bhāskaravanmumoṣa|
mahārhajāmbūnadacāruvarṇo
vidyotayāmāsa diśaśca sarvāḥ||13||
anākulānyubjasamudgatāni
niṣpeṣavadvyāyatavikramāṇi|
tathaiva dhīrāṇi padāni sapta
saptarṣitārāsadṛśo jagāma||14||
bodhāya jāto'smi jagaddhitārtha-
mantyā bhavotpattiriyaṃ mameti|
caturdiśaṃ siṃhagatirvilokya
vāṇī ca bhavyārthakarīmuvāca||15||
khātprasrūte candramarīciśubhre
dve vāridhāre śiśiroṣṇavīrye|
śarīrasaṃsparśasukhāntarāya
nipetaturmūrdhani tasya saumye||16||
śrīmadvitāne kanakojjvalāṅge
vaiḍūryapāde śayane śayānam|
yadgauravātkāñcanapadmahastā
yakṣādhipāḥ saṃparivārya tasthuḥ||17||
adṛśyabhāvāśca divaukasaḥ khe
yasya prabhāvātpraṇataiḥ śīrobhiḥ|
ādhārayan pāṇḍaramātapatraṃ
bodhāya jepuḥ paramāśiṣaśca||18||
mahoragā dharmaviśeṣatarṣād
buddheṣvatīteṣu kṛtādhikārāḥ|
yamavyajan bhaktiviśiṣṭanetrā
mandārapuṣpaiḥ samavākiraṃśca||19||
tathāgatotpādaguṇena tuṣṭāḥ
śuddhādhivāsāśca viśuddhasattvāḥ|
devā nanandurvigate'pi rāge
magnasya duḥkhe jagato hitāya||20||
yasya prasūtau girirājakīlā
vātāhatā nauriva bhūścacāla|
sacandanā cotpalapadmagarbhā
papāta vṛṣṭirgaganādanabhrāt||21||
vātā vavuḥ sparśasukhā manojñā
divyāni vāsāṃsyavapātayantaḥ|
sūryaḥ sa evābhyadhikaṃ cakāśe
jajvāla saumyārciranīrito'gniḥ||22||
prāguttare cāvasathapradeśe
kūpaḥ svayaṃ prādurabhūtsitāmbuḥ
antaḥpurāṇyāgatavismayāni
yasmin kriyāstīrtha iva pracakruḥ||23||
dharmārthibhirbhūtagaṇaiśca divyai-
staddarśanārtha vanamāpupūre|
kautūhalenaiva ca pādapebhyaḥ
puṣpāṇyakāle'pyavapātayadbhiḥ||24||
bhūtairasaumyaiḥ parityaktahiṃsai-
rnākāri pīḍā svagaṇe pare vā|
loke hi sarvāśca vinā prayāsaṃ
rujo narāṇāṃ śamayāṃbabhūvuḥ||25||
kalaṃ praṇeduḥ mṛgapakṣiṇaśca
śāntāmbuvāhāḥ sarito babhūvuḥ|
diśaḥ prasedurvimale nirabhre
vihāyase dundubhayo nineduḥ||26||
lokasya mokṣāya gurau prasūte
śamaṃ prapede jagadavyavastham|
prāpyeva nāthaṃ khalu nītimantam
eko na māro mudamāpa loke||27||
divyādbhutaṃ janma nirīkṣya tasya
dhīro'pi rājā bahukṣobhametaḥ|
snehādasau bhītipramodajanye
dve vāridhāre mumuce narendraḥ||28||
amānuṣī tasya niśamya śaktiṃ
mātā prakṛtyā karuṇārdracittā|
prītā ca bhītā ca babhūva devī
śītoṣṇamiśreva jalasya dhārā||29||
nirīkṣamāṇā bhayahetumeva
dhyātuṃ na śekuḥ vanitāḥ pravṛddhāḥ|
pūtāśca tā maṅgalakarma cakruḥ
śivaṃ yayācuḥ śiśave suraughān||30||
viprāśca khyātāḥ śrutaśīlavāgbhiḥ
śrutvā nimittāni vicārya samyak|
mukhaiḥ praphullaiścakitaiśca dīptaiḥ|
bhītaprasannaṃ nṛpametya procuḥ||31||
śamepsavo ye bhuvi santi sattvāḥ|
putraṃ vinecchanti guṇaṃ na kañcit|
tvatputra eṣo'sti kulapradīpaḥ|
nṛtyotsavaṃ tvadya vidhehi rājan||32||
vihāya cintāṃ bhava śāntacitto
modasva vaṃśastava vṛddhibhāgī|
lokasya netā tava putrabhūtaḥ
duḥkhārditānāṃ bhuvi eṣa trātā||33||
dīpaprabho'yaṃ kanakojjvalāṅgaḥ
sulakṣaṇairyaistu samanvito'sti|
nidhirguṇānāṃ samaye sa gatāṃ
buddharṣibhāvaṃ paramāṃ śriyaṃ vā||34||
icchedasau vai pṛthivīśriyaṃ cet
nyāyena jitvā pṛthivī samagrām|
bhūpeṣu rājeta yathā prakāśaḥ
graheṣu sarveṣu ravervibhāti||35||
mokṣāya cedvā vanameva gacchet|
tattvena samyak sa vijitya sarvān|
matān pṛthivyāṃ bahumānametaḥ
rājeta śaileṣu yathā sumeruḥ||36||
yathā hiraṇyaṃ śuci dhātumadhye
merurgirīṇāṃ sarasāṃ samudraḥ|
tārāsu candrastapatāṃ ca sūryaḥ
putrastathā te dvipadeṣu varyaḥ||37||
tasyākṣiṇī nirnimiṣe viśāle
snigdhe ca dīpte vimale tathaiva|
niṣkampakṛṣṇāyataśuddhapakṣme
draṣṭuṃ samarthe khalu sarvabhāvān||38||
kasmānnu hetoḥ kathitānbhavadbhiḥ
varānguṇān dhārayate kumāraḥ|
prāpurna pūrve munayo nṛpāśca
rājñeti pṛṣṭā jagadus dvijāstam||39||
khyātāni karmāṇi yaśo matiśca
pūrva na bhūtāni bhavanti paścāt|
guṇā hi sarvāḥ prabhavanti hetoḥ
nidarśanānyatra ca no nibodha||40||
yadrājaśāstraṃ bhṛguraṅgirā vā
na cakraturvaśakarāvṛṣī tau|
tayoḥ sutau saumya sasarjatusta-
tkālena śukraśca bṛhaspatiśca||41||
sārasvataścāpi jagāda naṣṭaṃ
vedaṃ punaryaṃ dadṛśurna pūrve|
vyāsastathainaṃ bahudhā cakāra
na yaṃ vasiṣṭhaḥ kṛtavānaśaktiḥ||42||
vālmīkirādau ca sasarja padyaṃ
jagrantha yanna cyavano maharṣiḥ|
cikitsitaṃ yacca cakāra nātriḥ
paścāttadātreya ṛṣirjagāda||43||
yacca dvijatvaṃ kuśiko na lebhe
tadgādhinaḥ sunūravāpa rājan|
velāṃ samudre sagaraśca dadhre
nekṣvākavo yāṃ prathamaṃ babandhuḥ||44||
ācāryakaṃ yogavidhau dvijānā-
maprāptamanyairjanako jagāma|
khyātāni karmāṇi ca yāni śaureḥ
śūrādayasteṣvabalā babhūvuḥ||45||
tasmātpramāṇaṃ na vayo na vaṃśaḥ
kaścitkvacicchraiṣṭhyamupaiti loke|
rājñāmṛṣīṇāṃ ca hi tāni tāni
kṛtāni putrairakṛtāni pūrvaiḥ||46||
evaṃ nṛpaḥ pratyayitairdvijaistai-
rāśvāsitaścāpyabhinanditaśca|
śaṅkāmaniṣṭāṃ vijahau manastaḥ
praharṣamevādhikamāruroha|| 47||
prītaśca tebhyo dvijasattamebhyaḥ
satkārapūrva pradadau dhanāni|
bhūyādayaṃ bhūmipatiryathokto
yāyājjarāmetya vanāni ceti||48||
atho nimittaiśca tapobalācca
tajjanma janmāntakarasya buddhvā|
śākyeśvarasyālayamājagāma
saddharmatarṣādasito maharṣiḥ||49||
taṃ brahmavidbrahmavidaṃ jvalantaṃ
brāhmyā śriyā caiva tapaḥśriyā ca|
rājño gururgauravasatkriyābhyāṃ
praveśāyāmāsa narendrasadma||50||
sa pārthivāntaḥpurasaṃnikarṣa
kumārajanmāgataharṣavegaḥ|
viveśa dhīro vanasaṃjñayeva
tapaḥprakarṣācca jarāśrayācca||51||
tato nṛpastaṃ munimāsanasthaṃ
pādyārdhyapūrvaṃ pratipūjya samyak|
nimantrayāmāsa yathopacāraṃ
purā vasiṣṭhaṃ sa ivāntidevaḥ||52||
dhanyo'smyanugrāhyamidaṃ kulaṃ me|
yanmāṃ didṛkṣurbhagavānupetaḥ|
ājñāpyatāṃ kiṃ karavāṇi saumya
śiṣyo'smi viśrambhitumarhasīti||53||
evaṃ nṛpeṇopanimantritaḥ sa-
nsarveṇa bhāvena muniryathāvat|
sa vismayotphullaviśāladṛṣṭi-
rgambhīradhīrāṇi vacāṃsyuvāca||54||
mahātmani tvayyupapannameta-
tpriyātithau tyāgini dharmakāme|
sattvānvayajñānavayo'nurūpā
snigdhā yadevaṃ mayi me matiḥ syāt||55||
etacca tadyena nṛparṣayaste|
dharmeṇa sūkṣmeṇa dhanānyavāpya|
nityaṃ tyajanto vidhivadbabhūvu-
stapobhirāḍhyā vibhavairdaridrāḥ||56||
prayojanaṃ yattu mamopayāne
tanme śṛṇu prītimupehi ca tvam|
divyā mayādityapathe śrutā vā-
gbodhāya jātastanayastaveti||57||
śrutvā vacastacca manaśca yuktvā
jñātvā nimittaiśca tato'smyupetaḥ|
didṛkṣayā śākyakuladhvajasya
śakradhvajasyeva samucchritasya||58||
ityetadevaṃ vacanaṃ niśamya
praharṣasaṃbhrāntagatinarendraḥ |
ādāya dhātryaṅkagataṃ kumāraṃ
saṃdarśayāmāsa tapodhanāya||59||
cakrāṅkapādaṃ sa tato maharṣi-
rjālāvanaddhāṅgulipāṇipādam|
sorṇabhruvaṃ vāraṇavastikośaṃ
savismayaṃ rājasutaṃ dadarśa||60||
dhātryaṅkasaṃviṣṭamavekṣya cainaṃ
devyaṅkasaṃviṣṭamivāgnisūnum|
babhūva pakṣmāntavicañcitāśru-
rniśvasya caiva tridivonmukho'bhūt||61||
dṛṣṭvāsitaṃ tvaśrupariplutākṣaṃ|
snehāttanūjasya nṛpaścakampe|
sagadgadaṃ bāṣpakaṣāyakaṇṭhaḥ
papraccha sa prāñjalirānatāṅgaḥ||62||
alpāntaraṃ yasya vapuḥ surebhyo
bavhadbhutaṃ yasya ca janma dīptam|
yasyottamaṃ bhāvinamāttha cārtha
taṃ prekṣya kasmāttava dhīra bāṣpaḥ||63||
api sthirāyurbhagavan kumāraḥ
kaccinna śokāya mama prasūtaḥ|
labdhaḥ kathaṃcitsalilāñjalirme
na khalvimaṃ pātumupaiti kālaḥ||64||
apyakṣayaṃ me yaśaso nidhānaṃ
kacciddhruvo me kulahastasāraḥ|
api prayāsyāmi sukhaṃ paratra
supto'pi putre'nimiṣaikacakṣuḥ||65||
kaccinna me jātamaphullameva
kulapravālaṃ pariśoṣabhāgi|
kṣipraṃ vibho brūhi na me'sti śāntiḥ
snehaṃ sute vetsi hi bāndhavānām||66||
ityāgatāvegamaniṣṭabuddhyā
buddhvā narendraṃ sa munirbabhāṣe|
mā bhūnmatiste nṛpa kācidanyā
niḥsaṃśayaṃ tadyadavocamasmi||67||
nāsyānyathātvaṃ prati vikriyā me
svāṃ vañcanāṃ tu prati viklavo'smi|
kālo hi me yātumayaṃ ca jāto
jātikṣayasyāsulabhasya boddhā||68||
vihāya rājyaṃ viṣayeṣvanāstha-
stīvraiḥ prayatnairadhigamya tattvam|
jagatyayaṃ mohatamo nihantuṃ
jvaliṣyati jñānamayo hi sūryaḥ||69||
duḥkhārṇavādvyādhivikīrṇaphenā-
jjarātaraṅgānmaraṇogravegāt|
uttārayiṣyatyayamuhyamāna-
mārta jagajjñānamahāplavena||70||
prajñāmbuvegāṃ sthiraśīlavaprāṃ
samādhiśītāṃ vratacakravākām|
asyottamāṃ dharmanadī pravṛtāṃ|
tṛṣṇārditaḥ pāsyati jīvalokaḥ||71||
duḥkhārditebhyo viṣayāvṛtebhyaḥ
saṃsārakāntārapathasthitebhyaḥ|
ākhyāsyati hyeṣa vimokṣamārga
mārgapranaṣṭebhya ivādhvagebhyaḥ||72||
vidahyamānāya janāya loke
rāgāgnināyaṃ viṣayendhanena|
pralhādamādhāsyati dharmavṛṣṭyā
vṛṣṭyā mahāmegha ivātapānte||73||
tṛṣṇārgalaṃ mohatamaḥkapāṭaṃ
dvāraṃ prajānāmapayānahetoḥ|
vipāṭayiṣyatyayamuttamena
saddharmatāḍena durāsadena||74||
svairmohapāśaiḥ pariveṣṭitasya
duḥkhābhibhūtasya nirāśrayasya|
lokasya saṃbudhya ca dharmarājaḥ
kariṣyate bandhanamokṣameṣaḥ||75||
tanmā kṛthāḥ śokamimaṃ prati tva-
masminsa śocyo'sti manuṣyaloke|
mohena vā kāmasukhairmadādvā
yo naiṣṭhikaṃ śroṣyati nāsya dharmam||76||
bhraṣṭasya tasmācca guṇādato me
dhyānāni labdhvāpyakṛtārthataiva|
dharmasya tasyāśravaṇādahaṃ hi
manye vipattiṃ tridive'pi vāsam||77||
iti śrutārthaḥ sasuhṛtsadāra-
styaktvā viṣādaṃ mumude narendraḥ|
evaṃvidho'yaṃ tanayo mameti
mene sa hi svāmapi sāravattām||78||
ārṣeṇa mārgeṇa tu yāsyatīti
cintāvidheyaṃ hṛdayaṃ cakāra|
na khalvasau na priyadharmapakṣaḥ|
saṃtānanāśāttu bhayaṃ dadarśa||79||
atha munirasito nivedya tattvaṃ
sutaniyataṃ sutaviklavāya rājñe|
sabahumatumudīkṣyamāṇarūpaḥ
pavanapathena yathāgataṃ jagāma||80||
kṛtamitiranujāsutaṃ ca dṛṣṭvā
munivacanaśravaṇe ca tanmatau ca|
bahuvidhamanukampayā sa sādhuḥ
priyasutavadviniyojayāṃcakāra||81||
narapatirapi putrajanmatuṣṭo
viṣayagatāni vimucya bandhanāni|
kulasadṛśamacīrakaradyathāva-
tpriyatanayastanayasya jātakarma||82||
daśasu pariṇateṣvahaḥsu caiva
prayatamanāḥ parayā mudā parītaḥ|
akuruta japahomamaṅgalādyāḥ
paramabhavāya sutasya devatejyāḥ||83||
api ca śatasahasrapūrṇasaṃkhyāḥ
sthirabalavattanayāḥ sahemaśṛṅgīḥ|
anupagatajarāḥ payasvinīrgāḥ
svayamadadātsutavṛddhaye dvijebhyaḥ||84||
bahuvidhaviṣayāstato yatātmā
svahṛdayatoṣakarīḥ kriyā vidhāya|
guṇavati niyate śive muhūrte
matimakaronmuditaḥ purapraveśe||85||
dviradaradamayīmatho mahārhā
sitasitapuṣpabhṛtāṃ maṇipradīpām|
abhajata śivikāṃ śivāya devī
tanayavatī praṇipatya devatābhyaḥ||86||
puramatha purataḥ praveśya patnīṃ
sthavirajanānugatāmapatyanāthām|
nṛpatirapi jagāma paurasaṃghai-
rdivamamarairmaghavānivārcyamānaḥ||87||
bhavanamatha vigāhya śākyarājo
bhava iva ṣaṇmukhajanmanā pratītaḥ|
idamidamiti harṣapūrṇavaktro
bahuvidhapuṣṭiyaśaskaraṃ vyadhatta||88||
iti narapatiputrajanmavṛddhyā
sajanapadaṃ kapilāvhayaṃ puraṃ tat|
dhanadapuramivāpsaro'vakīrṇa
muditamabhūnnalakūbaraprasūtau||89||
iti buddhacarite mahākāvye
bhagavatprasūtirnāma prathamaḥ sargaḥ||1||